حل مسئله و تکنیک ها

سلام من دکتر معین خلیلی هستم و در این مقاله از سایت شیراز مشاور قصد دارم تمام آموزش های مهمی که در مورد موضوع بسیار مهم حل مسئله و تکنیک های عملی حل مسئله وجود دارد را به طور خلاصه و فشرده و کاربردی برایتان شرح دهم با من همراه باشید.

بسیاری از مشکلات روانشناختی قابل حل هست. برای رزرو وقت روانشناسی بالینی با ما تماس بگیرید: 07132360878

اطلاعات جامع روانشناسان شیراز با ویدئو و رزرو نوبت مشاوره

مواجهه و چالش موفقیت‌آمیز با مشکلات، بخشی از زندگی روزمره هر فرد می‌باشد. همه افراد در زندگی با مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند که باید برای آن‌ها راه‌حل‌های صحیح و منطقی بیابند. برخی در برابر مشکلات، راه‌حل‌های نامناسبی را بر می‌گزینند. اما باید به خاطر داشت که با اندکی تأمل و اندیشه می‌توان از میان ده‌ها راه‌حل ممکن، بهترین آن‌ها را انتخاب کرد تا کمترین آسیب را در برابر مشکل ایجاد شده، تجربه نمود.

این تصور که «همه مشکلات قابل حل هستند»، غیرمنطقی و خلاف واقعیت است. با این وجود اگر زمان کافی به بررسی جامع، منطقی و خلاقانه مشکلات‌مان اختصاص دهیم، اغلب آن‌ها قابل حل بوده و استرسی برای ما ایجاد نخواهند کرد. اکثر افراد خیلی برای حل مشکل خود وقت نمی‌گذارند و لذا بسیاری از راه‌حل‌های موجود را نادیده می‌گیرند. اندیشه سطحی و تصمیم‌گیری‌های سریع و عجولانه، معمولاً به حل کارآمد مشکل نمی‌انجامد چرا که در چنین تفکری، مسائل عمیق و مهم از نظر دور می‌مانند.

آنچه که در این فصل به عنوان آموزش مهارت حل مسئله آمده است به شما کمک می‌کند تا بتوانید نگاه عمیق‌تری به مشکلات خود بیندازید و راهحلی را برای مقابله با آن انتخاب کنید که کمترین پیامد منفی و بیشتری پیامد مثبت را برای شما و دیگران داشته باشد.

ضرورت مهارت حل مسئله

خانم جوانی پس از یک روز خسته‌کننده با حالتی پریشان و ناراحت به خانه بر می‌گردد. شکی که مدت‌ها نسبت به خیانت همسرش داشت، امروز به یقین تبدیل شده بود. خانه خلوت و آرام است. نگاه زن به قاب روی دیوار اتاق خواب می‌افتد که تصویر همسرش و او را در لباس عروسی به نمایش گذارده است. با عصبانیت، قاب را از روی دیوار برداشته و آن را به زمین می‌کوبد و بلند بلند شروع به گریه می‌کند. احساس خشم و سردرد شدیدی او را فرا می‌گیرد. برای خوردن قرص آرام‌بخش به آشپزخانه می‌رود، اما یک‌باره تمام محتوی قوطی قرص را در لیوان آب خالی کرده و آن را سر می‌کشد و بدین ترتیب به زندگی خود خاتمه می‌دهد.

داستان فوق، پایان تلخی از مواجهه با یک مشکل حاد را به تصویر کشیده است. قطعاً این خانم در آن لحظه تشخیص نداده که راه‌حل‌های بهتری هم برای کنار آمدن با این گونه مشکلات عاطفی وجود دارد.

مهارت حل مسئله می‌تواند به فرد کمک کند تا در چنین موقعیت‌های دشواری به تفکر پرداخته و منطقی‌ترین راه حل را برای مقابله با تجارب استرس‌زای زندگی برگزیند.

افرادی که فاقد توان حل مسائل و مشکلات خود هستند، معمولاً:

1. وجود مشکل را دلیل بر ضعف، بی‌کفایتی، بی‌لیاقتی و یا بدشانسی خود می‌دانند.
2.  مسئولیت ایجاد مشکل را به گردن دیگران انداخته و برای حل آن قدمی بر نمی‌دارند.
3. به هنگام مواجهه با مشکل به جای اندیشیدن برای حل آن، مدام خود یا دیگران را سرزنش و ملامت می‌کنند.
4.  معتقدند یک دنیای خوب، دنیای بدون مشکل است.
5.  روش معمول این افراد، اجتناب یا فرار است.
6.  معمولاً بدون اندیشه کافی و با عجله و تکانشی عمل می‌کنند.
7.  خودشان را باور نداشته و در مقابل مشکلات احساس درماندگی و ناامیدی می‌کنند.
8. قادر به پیش‌بینی پیامد رفتارهای خود و تشخیص راه‌حل بهینه نیستند.

در مقابل این گروه، افراد دیگری نیز وجود دارند که حل مسائل و مشکلات متنوع نه تنها در درون آن‌ها آشوبی ایجاد نمی‌کند، بلکه آن‌ها را به این سطح از خودآگاهی می‌رساند که با پشت سر گذاردن هر مشکل، درس جدیدی از زندگی گرفته و نقاط ضعف خود را بهبود بخشند. عمده‌ترین علت موفقیت این افراد آن است که به هنگام روبه‌رو شدن با مشکلات، از روشی منظم و مرحله به مرحله استفاده می‌کنند. در حالی‌‌که گروه اول فاقد این توانمندی هستند.

برای مطالعه سلسه مراتب شخصیت سالم اینجا کلیک کنید.

مراحل تکنیک حل مسئله

تکنیک «حل مسئله» مستلزم طی مراحلی است. شما در هر مرحله باید به سؤال خاصی پاسخ دهید، به عنوان مثال «تعریف دقیق مشکل چیست؟» سعی کنید وقت کافی برای تمرین این مهارت اختصاص دهید و بارها آن را به طور ذهنی در مورد مشکلات مختلفی که ممکن است برایتان پیش بیاید، به‌کار بگیرید. این کار باعث می‌شود شما آمادگی لازم را برای استفاده از این مهارت در موقعیت‌های واقعی زندگی کسب نمایید.

بهتر است برای پاسخ‌گویی به سؤالات هر مرحله از قلم و کاغذ استفاده کنید. نوشتن به شما کمک می‌کند تا تفکر بازتری داشته باشید و این امکان را فراهم می‌کند که در صورت موفق نبودن یک راه حل بتوانید به مرحله قبل بازگشته و گزینه منطقی‌تر دیگری را برگزینید و بدین ترتیب ناچار نخواهید بود که روند حل مسئله را از اولین مرحله آغاز کنید.

با دنبال نمودن آنچه که در ذیل به عنوان مراحل «حل مسئله» آمده، افراد یاد می‌گیرند که چگونه برای حل مؤثر مشکلات‌شان گام بردارند تا به نتیجه مطلوبی دست یافته و استرس کمتری را تجربه نمایند.

۱. پذیرش موقعیت

در وهله اول افراد باید یاد بگیرند که مشکلات خود را پذیرفته و از زیر آن‌ها شانه خالی نکنند. بسیاری از افراد وقتی با مشکل حادی روبه‌رو می‌شوند، ممکن است آن را خیلی دشوار و غیرقابل تحمل ببیند و حتی از فکر کردن به آن ناتوان باشند. مثلاً والدینی را در نظر بگیرید که چون از معتادشدن فرزندشان بسیار نگران و هراسان هستند، با وجود آنکه عوامل زمینه‌ساز اعتیاد نیز در فرزندشان وجود دارد، اما حتی نمی‌خواهند احتمال بدهند که این مشکل ممکن است در خانواده آن‌ها ایجاد شود و باید برای آن چاره‌ای بیندیشند. این افراد ممکن است ابتدا مشکل افت تحصیلی فرزندشان را نادیده بگیرند، پس از مدتی مشکل رفت و آمدها و دوستان ناباب فرزندشان را انکار می‌کنند و شاید سیگار کشیدن او را نیز به نوعی تحمل کنند.

در نهایت زمانی می‌رسد که این نوجوان در دام اعتیاد گرفتار شده و دیگر مشکل به جایی رسیده که به آسانی مراحل قبل، قابل حل نخواهد بود. همین والدین ممکن است در صورتی که دوستی داشته باشند که با چنین مشکلی راجع به فرزند خود روبه‌رو است، مشاوران بسیار خوبی برای او بوده و راه‌حل‌های مناسبی نیز برای مواجهه با مشکل وی و فرزندش ارائه نمایند.

در واقع این افراد به جای آنکه مشکلات خود را به عنوان چالش‌هایی در زندگی تصور کنند که نیازمند رسیدگی و مقابله می‌باشند، به آن‌ها با دید یک فاجعه می‌نگرند و چون بار احساسی و استرس موجود در آن بسیار زیاد است از عهده حل آن بر نمی‌آیند. یک راه مؤثر برای رویارویی و تفکر راجع به مشکل، آن است که افراد تصور کنند آن مشکل، متعلق به دوستشان است نه خودشان؛ یعنی از دیدگاه فرد دیگری به موضوع بنگرند. بدین ترتیب خود را از مشکل جدا کرده و استرس موجود در آن را بهتر تحمل می‌کنند، لذا بهتر می‌توانند به بررسی آن و جست‌وجوی راه حل مناسب بپردازند.

۲. تعریف مشکل

تا زمانی که برای فرد روشن نگردد که با چه مشکلی روبه‌رو است، نخواهد توانست راه‌حل مناسبی برای آن برگزیند. علت اصلی اینکه برخی افراد در رویارویی با مشکلات، اغلب مصیبت زده و حیران شده و از زیر آن فرار می‌کنند، نیز همین است که درک صحیحی از مشکل ندارند و در مواجهه با آن سردرگم می‌شوند. برخی نیز علی‌رغم آزمودن راه‌حل‌های بسیار هنوز در حل مشکل خود ناتوانند، چون ینان بدون آنکه مشکل پیش آمده را تعریف کرده و ابعاد آن را مشخص سازند، سریعاً در برابر آن واکنش نشان داده و از همین رو از بسیاری از جنبه‌های آن غفلت کرده و لذا راه‌حل‌های آنان نیز جامع و کارآمد نخواهد بود و با شکست روبه‌رو خواهند شد. بنابراین، بسیار حائز اهمیت است که مشکل به روشنی و به طور کامل تعریف شده و وسعت آن مشخص گردد.

افراد معمولاً به برداشتی که از مشکل دارند پاسخ می‌دهند، نه به آنچه که واقعاً رخ داده است. از این رو ابتدا سعی کنید درباره‌ آنچه که از آن به عنوان «مشکل» یاد می‌کنید، اطلاعات بیشتر و دقیق‌تری به‌دست بیاورید. برای تعریف مشکل می‌توانید این سؤالات را از خودتان و یا افراد دیگری که کاملاً در جریان امر قرار داشته و می‌توانند به شما کمک کنند، بپرسید:

• چه چیزهایی پیش آمده که باعث شده شما پی ببرید یک «مشکل» وجود دارد؟
• مشکل کجا ایجاد شده است؟
• چرا ایجاد شده است؟
• چطور ایجاد شده است؟
• چه زمانی رخ داده است؟
• چه کسانی درگیر آن هستند؟ (توجه داشته باشید که منظور از این سؤال این نیست که «چه کسی باعث ایجاد این مشکل شده است» چون سرزنش کردن خود یا دیگران نه تنها به حل مشکل کمک نمی‌کند، بلکه موقعیت را از این هم بدتر کرده و شما را از مسیر صحیح منحرف می‌سازد).

بر این اساس شما باید یک توصیف پنج جمله‌ای از مشکلات ارائه دهید. بدین ترتیب که با عباراتی از این قبیل شروع کنید که «فلان چیز باید رخ می‌داد، اما این گونه نشد…» یا «فلان چیز رخ داده است، اما نباید پیش می‌آمد…» و این جملات که «چه چیزی رخ داده است» را با پاسخ به چهار پرسش دیگر شامل «کجا»، «چطور»، «با چه کسانی» و «چرا» تکمیل نمایید.

۳. بارش فکری راه‌حل‌ها

پس از تعریف مشکل، مرحله بعدی بررسی راه‌حل‌های ممکن است. سعی کنید تا حد امکان درباره راه‌حل‌ها فکر کنید، اهمیتی ندارد که راه‌حل‌هایی که مطرح می‌کنید، احمقانه یا غیرواقعی باشند. در این مرحله نباید هیچ راه‌حلی را حذف کنید و تا جایی که می‌توانید روش‌هایی مختلف رویارویی با مشکل را در نظر گرفته و آن‌ها را یادداشت کنید.

هر چیزی می‌تواند به عنوان راه‌حل بیان شود. حتی اگر یک راه حل تخیلی یا جادویی مثل «یک کیسه پول از آسمان بیفتد» هم به ذهن‌تان رسید. آن را از قلم نیندازید. این تکنیک، بارش فکری نام دارد و بر این اساس استوار است که «کمیت»، تولید «کیفیت» می‌کند. در واقع در این مرحله، کمیت راه‌حل‌هایی که ارائه می‌دهید مهم است، نه کیفیت آن‌ها، اما چون از ابتدا به کیفیت راه‌حل اندیشیده نمی‌شود، ممکن است در میان آن‌ها راه‌حل‌های مناسبی نیز پیدا شود که در حالت معمول و ایجاد سانسور، شاید به آن‌ها نزدیک نمی‌شدید.
در این مرحله به منظور تمرین بیشتر می‌توانید از دیگران نیز کمک بخواهید و هر آنچه را که بیان می‌کنند یادداشت کنید. اما به خاطر داشته باشید که در نهایت خود شما باید به انتخاب بهترین راه حل بپردازید.

۴. تصمیم‌گیری

این مرحله، شامل انتخاب بهترین راه حل است. لیستی را که از مرحله قبل راجع به تمامی راه‌حل‌های فرضی تهیه کرده‌اید، پیش روی خود گذارده و هر راه‌حلی را که تصور می‌کنید به نوعی اجرای آن میسر نیست، از لیست حذف کنید. راه‌حل‌های باقی‌مانده لیست را از نظر پیامدهای احتمالی مثبت و منفی هر راه‌حل مورد ارزیابی قرار دهید. در انتخاب بهترین راه‌حل موارد زیر را در نظر بگیرید:

• آیا این راهکار، امکان‌پذیر است؟
• آیا این راهکار به حل مؤثر مشکل خواهد انجامید؟
• کدام راهکار می‌تواند مشکل را برای طولانی مدت نه به طور موقت حل کند؟
• کدام راهکار در حال حاضر قابلیت اجرایی بیشتری دارد؟ آیا منابع لازم برای اجرای آن را در اختیار دارم؟ آیا از عهده انجام آن بر می‌آیم؟ آیا برای اجرای آن به قدر کافی زمان دارم؟
• پیامدهای منفی و خطرات احتمالی مربوط به انجام این راه‌حل کدامند و آیا حل مشکل، به آن می‌ارزد که این پیامدهای منفی را نیز به همراه داشته باشد یا خیر؟
• بدیهی است که همواره برای رسیدن به هر چیز با ارزش باید بهایی نیز بپردازید. اما توجه داشته باشید که ارزش آنچه را که به دست می‌آورید باید بیشتر از آن چیزهایی باشد که از دست می‌دهید.

۵. طرح‌ریزی برای اجرای بهترین راه‌حل

پس از انتخاب بهترین روش برای حل مشکل، باید برای به اجرا در آوردن آن راهکار طرح‌ریزی کنید. طرح‌ریزی برای عمل می‌تواند به شما کمک کند تا قبل از به عمل درآوردن راه حل، آن را مرور کنید. این مرور ذهنی می‌تواند شناختی (تفکر در مورد آن) یا رفتاری باشد. مرور ذهنی از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که برخی مشکلاتی که در اجرای راه‌حل ممکن است با آن‌ها روبه‌رو شوید، مشخص می‌شوند و همچنین توانایی شما را برای اجرای راه حل افزایش می‌دهد.

در این مرحله به موارد زیر توجه کنید:

• به دقت بررسی کنید که «وقتی مشکل حل شود، وضعیت چگونه خواهد بود؟»
• چه گام‌هایی باید برداشته شوند تا راهکار انتخاب شده به عمل درآید؟ (در این مورد دقیقاً مشخص کنید که چه کسی چه کارهایی باید انجام دهد و صرفاً به اینکه «من باید سخت‌تر تلاش کنم» اکتفا نکنید).
• چطور باید تشخیص دهید که آیا گام‌ها به درستی طی می‌شوند یا خیر؟ (این‌ها همان شاخص‌های موفقیت طرح شما برای حل مشکل هستند)
• چه منابعی اعم از هزینه، افراد یا تسهیلات برای اجرای راه‌حل نیاز دارید؟
• برای اجرای راه‌حل چقدر وقت نیاز است؟ (برنامه‌ای تهیه کنید که در آن زمان آغاز کار و زمانی که انتظار می‌رود شاخص‌های موفقیت حاصل شوند، مشخص شده باشد).
• پاسخ سؤالات فوق را یادداشت کرده و طرح خود را با کسانی که به نوعی در آن دخیل هستند، مطرح نمایید.

۶. اجرای راه‌حل انتخاب شده

وقتی برای اجرای راه‌حل انتخاب شده طرح‌ریزی شد، گام بعدی، عمل کردن به آن راه‌حل است. در طی اجرای راهکار، مراقب باشید که فرایند به همان‌گونه‌ای که برنامه‌ریزی کرده بودید، پیش برود. گاهی اوقات راه‌حلی که انتخاب می‌شود، صحیح است اما چون به طرز صحیحی اجرا نمی‌گردد، به شکست در حل مسئله و بهبود شرایط می‌انجامد. اگر روند اجرای راه‌حل با طرحی که پیش‌بینی کرده‌اید همخوانی نداشت، بررسی کنید که آیا منابع پیش‌بینی شده برای اجرای طرح کافی است؟ آیا زمان یا نیروی بیشتری برای به عمل در آوردن این راهکار نیاز است؟ آیا باید طرح بهتری برای اجرای این راهکار اندیشید؟

۷. ارزیابی نتایج اجرای راه حل

پس از اجرای راهکار، ارزیابی اثرات آن اهمیت می‌یابد. شما باید بررسی کنید که:

• آیا این کارآمد بوده و به حل مشکل انجامیده است؟
• آیا باعث بهبود شرایط شده است؟
• آیا می‌توان با استفاده از راهکار دیگری به نتایج بهتری دست یافت؟

در صورتی که مشکل با استفاده از این روند حل شده باشد، فرایند حل مسئله پایان می‌یابد. در غیر این صورت باید به مرحله چهارم (تصمیم‌گیری) بازگشته و از بین لیست راه‌حل‌ها، گزیه دیگری را انتخاب کنید. همچنین ممکن است با استفاده از تجربه‌ای که در این میان کسب کرده‌اید، راهکار بهتری به ذهن‌تان برسد که در ابتدا به آن فکر نکرده‌اید. پس از انتخاب راه‌حل جدید، سایر مراحل را در مورد آن اجرا کنید.

همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد، یادگیری مهارت‌های حل مسئله، اگر چه به نظر ساده است اما در شیوه زندگی افراد اهمیت بسزایی دارد. سعی کنید این تکنیک را به عنوان یکی از ضروری‌ترین مهارت‌های زندگی، به خوبی فراگرفته همواره آن را در موقعیت‌های مختلف زندگی روزمره‌تان به‌کار ببندید.

شما می‌توانید این مهارت را به کودکان نیز آموزش دهید تا از هم اکنون یاد بگیرند در مواجه با مسائلی که برایشان پیش خواهد آمد چگونه برخورد نمایند. آموزش حل مسئله به کودکان تمرین دشواری نیست، فقط نیازمد کمی تمرین و ساده‌سازی اطلاعات برای دنبال کردن آن‌ها هستند. بدین منظور می‌توانید با استفاده از بازی یا نقاشی، مثال‌های ساده‌ای که متناسب با سن آن‌ها باشند را به‌کار بگیرید. مثلاً یک نمونه از مشکلات کودک می‌تواند این باشد که «دوستش، خوراکی او را بدون اجازه برداشته است». از کودک بخواهید خودش هر راه‌حلی را که به ذهنش می‌رسد، بیان کند و به او کمک کنید تا به بهترین آن‌ها دست یابد.

بسیاری از مشکلات روانشناختی قابل حل هست. برای رزرو وقت روانشناسی بالینی با ما تماس بگیرید: 07132360878

اطلاعات جامع روانشناسان شیراز با ویدئو و رزرو نوبت مشاوره